Lạm phát thường được nhìn như một “cơn gió ngược” của nền kinh tế: giá cả leo thang, sức mua suy yếu, chi phí sinh hoạt tăng nhanh hơn thu nhập. Trong bối cảnh đó, nhiều doanh nghiệp co cụm, người tiêu dùng thắt chặt chi tiêu, thị trường trở nên dè dặt và khó đoán. Tuy nhiên, lạm phát không chỉ tạo ra người thua cuộc. Trái lại, nó âm thầm tái phân bổ dòng tiền và làm nổi bật những mô hình kinh doanh có khả năng thích nghi, chuyển dịch giá trị hoặc thậm chí tận dụng chính sự bất ổn để tăng trưởng.

Điểm mấu chốt không nằm ở việc lạm phát cao hay thấp, mà ở câu hỏi: mô hình kinh doanh đó có khả năng chuyển gánh nặng chi phí sang người khác hay không, có nắm giữ tài sản tăng giá theo lạm phát không, và có đáp ứng đúng những thay đổi trong hành vi tiêu dùng hay không. Khi trả lời được những câu hỏi này, bức tranh “ai hưởng lợi từ lạm phát” sẽ trở nên rõ ràng hơn.

Lạm phát thay đổi hành vi tiêu dùng như thế nào?

Trước khi đi vào từng mô hình, cần hiểu một điều căn bản: lạm phát không chỉ làm giá tăng, mà còn làm tâm lý thay đổi. Người tiêu dùng bắt đầu ưu tiên sự chắc chắn thay vì trải nghiệm xa xỉ, tìm kiếm giá trị sử dụng thực thay vì hình ảnh, và có xu hướng chia nhỏ quyết định chi tiêu thay vì mua sắm bốc đồng.

Ở tầng lớp thu nhập trung bình và thấp, lạm phát buộc họ phải tái cấu trúc ngân sách: giảm chi cho những khoản “không bắt buộc”, tăng chi cho những thứ giúp tiết kiệm lâu dài. Trong khi đó, nhóm thu nhập cao ít bị ảnh hưởng trực tiếp hơn, nhưng cũng trở nên thận trọng, ưu tiên những tài sản hoặc dịch vụ có khả năng giữ giá trị.

Sự phân hóa này chính là mảnh đất để một số mô hình kinh doanh vươn lên.

Kinh doanh hàng thiết yếu: người chiến thắng thầm lặng

Trong mọi chu kỳ lạm phát, nhóm hưởng lợi ổn định nhất luôn là các doanh nghiệp cung cấp hàng hóa và dịch vụ thiết yếu. Thực phẩm cơ bản, đồ dùng sinh hoạt, thuốc men, dịch vụ y tế, giáo dục cơ bản… là những khoản chi mà người tiêu dùng khó có thể cắt giảm hoàn toàn, dù giá có tăng.

Điểm quan trọng ở đây không chỉ là “bán được hàng”, mà là khả năng điều chỉnh giá theo lạm phát. Các doanh nghiệp trong lĩnh vực này thường có lợi thế về quy mô, chuỗi cung ứng hoặc vị thế thương hiệu, cho phép họ tăng giá bán mà không làm sụt giảm quá mạnh nhu cầu. Khi chi phí đầu vào tăng, họ có thể chuyển phần lớn áp lực đó sang người tiêu dùng.

Những mô hình nhỏ hơn cũng có thể hưởng lợi nếu biết tối ưu. Ví dụ, cửa hàng thực phẩm bình dân, bếp ăn công nghiệp, suất ăn công sở giá hợp lý thường thu hút khách hàng trong giai đoạn lạm phát vì đáp ứng đúng nhu cầu “ăn đủ – ăn tiết kiệm”. Thay vì chạy theo biên lợi nhuận cao trên từng đơn vị sản phẩm, họ thắng ở sản lượng và dòng tiền ổn định.

Mô hình “giá trị thay thế”: bán giải pháp rẻ hơn cho cùng nhu cầu

Lạm phát khiến người tiêu dùng đặt câu hỏi: “Có cách nào rẻ hơn để đạt được cùng một lợi ích?”. Đây chính là lúc các mô hình kinh doanh dựa trên giá trị thay thế lên ngôi.

Thay vì ăn nhà hàng cao cấp, người ta chuyển sang quán ăn bình dân, suất ăn giao tận nơi hoặc tự nấu với nguyên liệu sơ chế sẵn. Thay vì mua sản phẩm mới, họ chọn hàng second-hand, refurbished hoặc thuê theo nhu cầu. Thay vì dịch vụ cao cấp trọn gói, họ chấp nhận phiên bản rút gọn với chi phí thấp hơn.

Những doanh nghiệp hiểu rõ tâm lý này không bán “rẻ” một cách mù quáng, mà bán cảm giác “đã tối ưu”. Khách hàng không chỉ mua vì giá thấp, mà vì cảm thấy mình là người tiêu dùng thông minh trong thời kỳ khó khăn. Đây là lợi thế tâm lý rất lớn trong bối cảnh lạm phát.

Kinh doanh cho thuê và mô hình đăng ký: dòng tiền đều trong bất ổn

Khi giá cả tăng cao, việc sở hữu trở nên đắt đỏ hơn, trong khi nhu cầu sử dụng vẫn tồn tại. Điều này khiến các mô hình cho thuê và đăng ký hưởng lợi rõ rệt.

Từ nhà ở, xe cộ, thiết bị công nghệ cho đến phần mềm, khóa học, nội dung số… mô hình “trả tiền theo thời gian” giúp người tiêu dùng giảm gánh nặng chi phí ban đầu. Đối với doanh nghiệp, nó tạo ra dòng tiền định kỳ, dễ dự báo hơn trong môi trường biến động.

Điểm thú vị là trong lạm phát, người tiêu dùng sẵn sàng chấp nhận các gói đăng ký nếu chúng giúp họ kiểm soát chi tiêu. Một khoản phí cố định hàng tháng thường dễ chấp nhận hơn nhiều khoản chi lẻ phát sinh. Những doanh nghiệp biết thiết kế gói dịch vụ hợp lý, minh bạch và mang lại giá trị rõ ràng sẽ có lợi thế lớn.

Bất động sản và tài sản hữu hình: hưởng lợi nhưng không dành cho tất cả

Bất động sản, đất đai và một số tài sản hữu hình thường được xem là “hàng rào chống lạm phát”. Khi giá trị tiền tệ suy giảm, tài sản hữu hình có xu hướng tăng giá theo thời gian, ít nhất là trong dài hạn.

Tuy nhiên, không phải mọi mô hình kinh doanh bất động sản đều hưởng lợi như nhau. Những doanh nghiệp tập trung vào nhu cầu ở thực, cho thuê dài hạn hoặc bất động sản phục vụ sinh hoạt cơ bản thường ổn định hơn so với các mô hình đầu cơ ngắn hạn. Trong lạm phát, lãi suất thường tăng, chi phí vốn cao hơn, khiến các mô hình vay nhiều để đầu tư lướt sóng gặp rủi ro lớn.

Ngược lại, mô hình cho thuê, khai thác dòng tiền đều từ tài sản có sẵn lại hưởng lợi khi giá thuê có thể điều chỉnh theo mặt bằng giá mới.

Kinh doanh giáo dục, đào tạo kỹ năng và tái đào tạo

Lạm phát thường đi kèm với bất ổn kinh tế và lo ngại về thu nhập. Điều này thúc đẩy nhu cầu học thêm kỹ năng mới, chuyển nghề hoặc nâng cao năng lực để bảo vệ vị thế tài chính cá nhân.

Các mô hình giáo dục linh hoạt, chi phí vừa phải, tập trung vào kỹ năng thực tế có khả năng tạo thu nhập nhanh thường phát triển tốt trong giai đoạn này. Người học không còn quá quan tâm đến bằng cấp hình thức, mà chú trọng hiệu quả đầu ra: học xong có làm được việc hay không.

Doanh nghiệp trong lĩnh vực này hưởng lợi nếu biết định vị mình như một khoản đầu tư, không phải chi tiêu. Khi khách hàng tin rằng bỏ tiền ra hôm nay giúp họ kiếm được nhiều tiền hơn trong tương lai, họ sẵn sàng chấp nhận mức giá cao hơn lạm phát.

Dịch vụ sửa chữa, bảo trì và kéo dài vòng đời sản phẩm

Khi mọi thứ trở nên đắt đỏ, người tiêu dùng có xu hướng giữ lại và sửa chữa những gì họ đang có thay vì mua mới. Đây là lý do các mô hình sửa chữa, bảo trì, nâng cấp sản phẩm cũ thường tăng trưởng trong thời kỳ lạm phát.

Từ sửa xe, sửa đồ điện tử, bảo trì nhà cửa cho đến nâng cấp phần mềm, thiết bị… tất cả đều đáp ứng nhu cầu “kéo dài giá trị” của tài sản hiện hữu. Những mô hình này không đòi hỏi vốn đầu tư quá lớn nhưng cần tay nghề, uy tín và khả năng phục vụ nhanh chóng.

Lợi thế của họ nằm ở việc chi phí dịch vụ thường tăng chậm hơn giá sản phẩm mới, khiến người tiêu dùng cảm thấy lựa chọn sửa chữa là hợp lý và kinh tế.

Doanh nghiệp có quyền định giá mạnh

Một yếu tố then chốt quyết định ai hưởng lợi từ lạm phát là quyền định giá. Doanh nghiệp nào có thể tăng giá bán mà không làm khách hàng quay lưng sẽ đứng vững, thậm chí phát triển.

Quyền định giá thường đến từ thương hiệu mạnh, sản phẩm khác biệt rõ ràng hoặc chi phí chuyển đổi cao đối với khách hàng. Trong bối cảnh lạm phát, những doanh nghiệp này có thể điều chỉnh giá dần dần, bù đắp chi phí tăng mà vẫn giữ được biên lợi nhuận.

Ngược lại, các mô hình kinh doanh dựa thuần vào cạnh tranh giá rẻ, không có khác biệt, sẽ chịu áp lực rất lớn khi chi phí đầu vào tăng nhanh hơn khả năng tăng giá bán.

Kết luận: Lạm phát không chọn người giỏi nhất, mà chọn người thích nghi tốt nhất

Lạm phát không phải là “kẻ thù chung” của mọi doanh nghiệp. Nó là một bộ lọc khắc nghiệt, loại bỏ những mô hình thiếu linh hoạt và làm lộ rõ lợi thế của những mô hình hiểu rõ hành vi con người, cấu trúc chi phí và dòng tiền.

Những mô hình hưởng lợi từ lạm phát thường có một hoặc nhiều đặc điểm: bán hàng thiết yếu, cung cấp giải pháp thay thế tiết kiệm, tạo dòng tiền định kỳ, nắm giữ tài sản hữu hình hoặc sở hữu quyền định giá. Quan trọng hơn, họ hiểu rằng trong thời kỳ giá cả leo thang, thứ khách hàng tìm kiếm không chỉ là giá rẻ, mà là cảm giác kiểm soát, an tâm và giá trị thực.

Đối với người khởi nghiệp hay nhà đầu tư cá nhân, câu hỏi không nên là “lạm phát cao hay thấp”, mà là “mô hình của mình đang đứng ở đâu trong chu kỳ đó”. Trả lời được câu hỏi này, lạm phát không còn là mối đe dọa, mà có thể trở thành một lợi thế cạnh tranh dài hạn.